سه . عوامل مؤثر در سخنرانی;

چهار . اصول سخنرانی;

پنج . نکات پیش از سخنرانی;

شش . نکات آغاز سخنرانی;

هفت . نکات هنگام سخنرانی;

هشت . نکات پایان سخنرانی;

نه . نکات پس از سخنرانی;

ده . مواد سخنرانی;

یازده . شرایط سخن;

دوازده . شرایط سخنران;

سیزده . شرایط سخنرانی;

چهارده . آفات سخنرانی;

پانزده . آداب سخنرانی;

پیش از مطالعه این نوشتار، این نکته ها را نیز مطالعه نمایید:

کوشیده ایم که نکته ها را به صورت کوتاه بازگو نماییم و از درازگویی بپرهیزیم .

استفاده از آیات، روایات، سخنان بزرگان دین و دانش، اشعار، خاطره ها، تجربه ها و مانند آن را، بیشتر برای فرصتی دیگر و بهتر گذاشته ایم .

تلاش کرده ایم - تا آنجا که امکان یا توان داشته ایم - هر نکته ای را با مثال و نمونه همراه کنیم تا افزون بر نگارش علمی، قلمی کاربردی را نیز به کار برده باشیم .

قلم را به گونه ای چرخانده ایم تا نگاشته های آن، خواندنی و از دسته بندی و نظمی منطقی و البته نسبی برخوردار باشند .

در این نگاشته، از نگاشته های دیگران نیز بی بهره نبوده ایم که سپاس و قدردانی خویش را به محضر همه آنان تقدیم می داریم .

حسن ختام این نکته ها را این نکته از حضرت امام خمینی (ره) قرار می دهیم: ممکن است دستهای ناپاکی با سم پاشی ها و تبلیغات سوء، برنامه های اخلاقی و اصلاحی را بی اهمیت وانمود کرده، منبر رفتن برای پند و موعظه را با مقام علمی مغایر جلوه دهند . . . امروز در بعضی از حوزه ها شاید منبر رفتن و موعظه کردن را ننگ بدانند; غافل از اینکه حضرت امیر (علیه السلام) منبری بودند و در منابر، مردم را نصیحت فرموده، آگاه، هوشیار و راهنمایی می کردند . سایر ائمه (علیهم السلام) نیز چنین بودند . (1)

یک . تعریف سخنرانی

1 . سخنرانی فن و هنری است که از راه ارائه دلیل و برانگیختن عواطف، بر مخاطبان و شنوندگان خود تاثیر می گذارد و آنان را به سوی موضوع و هدفی خاص راهنمایی و برای آن زمینه سازی می کند .

2 . همان گونه که در تعریف بالا دیدید، سخنرانی، راهنمایی مخاطب به سوی «هدفی خاص » است که باید برای آن «زمینه سازی » کرد . بنابراین، شما در هر سخنرانی باید هدفی خاص را دنبال کنید و وظیفه خود را «راه نشان دادن » بدانید نه «همراه خود بردن » ، و باید از «اجبار» و «تحمیل » در این راه نیز پرهیز نمایید .

3 . باتوجه به تعریف سخنرانی باید توجه داشته باشید که سخنرانی هم «فن » است، پس به «دانش » نیاز دارید; و هم «هنر» است، پس به «ذوق » نیاز دارید . از این رو، دانش و ذوق دو ابزار مهم در سخنوری هستند که شما باید خود را به این دو ابزار مهم تجهیز کنید و روز به روز، بر «دانش سخنوری » و «ذوق سخنوری » خویش بیفزایید .

4 . باتوجه به تعریفی که برای سخنرانی شد، شما در سخنرانی خود باید دو کار مهم را انجام دهید: یکی ارائه دلیل و دیگری برانگیختن عواطف . در کار اول، باید بر «عقل » مخاطب خود و در کار دوم، بر «احساسات » او تاثیر بگذارید . و باید دانست هر سخنرانی ای که این «تاثیرگذاری » را نداشته باشد، سخنرانی نیست و گوینده آن نیز سخنران نیست .

دو . اهداف سخنرانی

5 . سخنرانی بدون هدف، ساختن خانه ای بدون نقشه است . نباید به گونه ای سخنرانی کنید که شنوندگان شما پس از پایان سخنرانی تان بگویند: «سخنانش زیبا و جالب بود، اما نفهمیدیم چه هدف و مقصودی از بیان آنها داشت و چه چیزی را ی خواست بگوید» . یکی از علتهای چنین امری، داشتن معلومات بدون نظم و انسجام است که هرچه زودتر باید آنها را از نظمی منطقی و انسجامی درخور، برخوردار سازید .

6 . اهداف اصلی و نهایی در سخنوری دو چیز است:

الف . اقناع یا قانع کردن مخاطب که آن را با آوردن دلیل و برهان انجام می دهید .

ب . ترغیب یا برانگیختن مخاطب که آن را با تحریک عواطف و احساسات به فرجام می رسانید . به طور مثال، گاه موضوع و محتوای سخنرانی شما در زمینه مسائل عقیدتی و کلام جدید است . در این صورت، باید با دلیل و استدلال، مخاطب خود را قانع کنید . و گاه موضوع و محتوای سخنرانی شما در زمینه کمکهای مالی برای امور خیریه است . در این صورت، باید با تحریک عواطف، مخاطب خود را برانگیزانید .

7 . برای قانع کردن شنوندگان می توانید از دلیلهای نقلی، مانند «آیات و روایات » و از دلیلهای عقلی، مانند «اجتماع نقیضین محال است » و از دلیلهای علمی، مانند «هر عملی عکس العملی دارد» ، استفاده کنید . البته، هر نوع دلیلی باید متناسب با موضوع و مخاطب خود باشد . به طور مثال، چنانچه مخاطب شما به اسلام عقیده ای ندارد، نمی توانید از دلیهای نقلی استفاده نمایید، بلکه باید به دلیلهای عقلی و علمی روی آورید .

8 . هنگام دلیل آوردن و استدلال کردن حتما سطح فکری و علمی شنوندگان خود را در نظر بگیرید . اگر مخاطبان شما کودکان و نوجوانان هستند، از دلیلهای آسانتری استفاده نمایید . چنانچه مخاطبانتان دانشگاهیان هستند، دلیلهای علمی تری را به کارگیرید; ولی هیچ گاه از دلیلهای سست و غیر منطقی - اگر چه قانع کننده نیز باشند - استفاده نکنید; زیرا با رشد فکری و علمی مخاطبان و به مرور زمان، دست شما رو خواهد شد .

9 . هیچ گاه از شعر و قصه و مانند آن، به عنوان «دلیل » استفاده نکنید; زیرا از نظر منطقی و فلسفی، چنین استفاده ای صحیح نیست; بلکه از آنها به عنوان «شاهد» بر دلیل و «مؤید» آن استفاده نمایید . مثلا برای «مدارا کردن با دشمن » نمی توانید به این شعر «حافظ » استناد کنید: «آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است/با دوستان مروت با دشمنان مدارا» ; زیرا ممکن است طرف مقابل شما، برای «مدارا نکردن با دشمن » ، به این شعر «سعدی » استناد نماید: «امروز بکش، چو می توان کشت/کاتش چو بلند شد، جهان سوخت/مگذار که زه کند کمان را/دشمن که به تیر می توان دوخت » ; در حالی که برخورد با دشمن مراحل گوناگونی دارد که گاه مداراکردن و تساهل ورزیدن است و گاه مدارا نکردن و خشونت ورزیدن است .

10 . درجه برانگیختن احساسات و عواطف مخاطبان، باید با درجه اهمیت موضوع متناسب باشد . به طور مثال، باید برای کمکهای مالی ده هزارتومانی، ده درجه شورانگیزی و برای کمکهای مالی صد هزارتومانی، صد درجه شورانگیزی کنید . یا مثلا ترغیب برای رفتن به خط مقدم جبهه و شرکت در عملیات، امکان دارد شورانگیزی بیشتری بخواهد، وتشویق برای کمک به پشت جبهه، ممکن است شورانگیزی کمتری نیاز داشته باشد .

11 . در برانگیختن احساسات و عواطف مخاطبان، «زمان شناسی » و «قدرشناسی » لازم است که در چه زمانی باید شورانگیزی کنید و به چه مقداری باید حرارت به کار برید . به طور نمونه، غالبا نباید در مقدمه سخن و بدون مقدمه، به برانگیختن و شورانگیزی بپردازید و از همان آغاز، صدای خود را بلند کنید و حنجره خود را آزرده سازید و در پایان نیز، با گرفتگی صدا به سخنان خود پایان دهید .

12 . در برانگیختن احساسات و عواطف، اقتضای حال شنونده را نیز باید در نظر بگیرید; برای عوام نوعی شورانگیزی باید بکنید و برای خواص نوعی دیگر . برای زنان و جوانان نوعی برانگیزی باید بکنید و برای مردان و پیرمردان نوعی دیگر . مثلا برای اعزام جوانان به جبهه، باید از رشادتهای «حضرت علی اکبر (علیه السلام)» و برای اعزام پیرمردان به جبهه، باید از رشادتهای «حضرت حبیب بن مظاهر (علیه السلام) بگویید، و برای حفظ خون شهدا، باید از صبر و پیام رسانی «حضرت زینب (علیهاالسلام) سخن به میان آورید .

13 . برای برانگیختن احساسات و عواطف شنوندگان، حتما به «ادبیات » ، «هنر» ، «شرح زندگانی پیشوایان و بزرگان » و مانند آن روی آورید . گاه با خواندن دو بیت شعر می توانید جمعیتی را منقلب سازید و آنان را برانگیزانید . مثلا اگر در زمینه «ایثارجان » و «نثارخون » می خواهید سخن بگویید، دو بیت زیر می تواند عده ای را منقلب کند و برانگیزاند:

گر مرد رهی میان خون باید رفت

از پای فتاده سرنگون باید رفت

تو پای به راه در نه و هیچ مپرس

خود، راه بگویدت که چون باید رفت

سه . عوامل مؤثر در سخنرانی

14 . اگر در آغاز راه هستید، به خود تلقین کنید که هم می توانید سخنرانی نمایید و هم می توانید سخنوری موفق باشید . مثلا این جمله را بارها و بارها در قلب یا بر زبان خود جاری کنید: «من می توانم سخنرانی کنم و سخنوری موفق باشم; حتما من می توانم سخنرانی کنم و سخنوری موفق باشم; قطعا من می توانم سخنرانی کنم و سخنوری موفق باشم .»

15 . چنانچه احساس می کنید که جرات سخن گفتن در برابر جمعیتهای بسیار را ندارید، مدتی در برابر جمعیتهای اندک سخنرانی نمایید تا این جرات در وجود شما جوانه بزند . به طور نمونه، ابتدا در مهمانیها، میان دوستان و خویشاوندان، و جلسات خانگی، سخنرانی کنید تا بتوانید در دانشکده ها، دانشگاهها، مساجد، حسینیه ها، مدارس و مراسم مذهبی و سیاسی و اجتماعی سخنوری نمایید .

16 . برخی بر این عقیده اند که سخنوران تازه کار باید سخنرانی خود را قبلا در برابر آینه ای بزرگ تمرین کنند و آن را حک و اصلاح نمایند تا بتوانند در آینده، سخنوری موفق شوند .

17 . سخنرانی مؤثر آن است که از دل و باور گوینده آن سرچشمه گرفته باشد تا به دل و باور شنونده نفوذ کند; زیرا آنچه از دل برآید، لاجرم بر دل نشیند . مثلا چنانچه خطیبی خطاب به دانشجویان می گوید: «دانشجویان عزیز! باور کنید هر دعایی با شرایطش مستجاب می شود» ، آیا خودش در قلبش این گفته را باور دارد، یا اینکه چون چند باری دعای خودش مستجاب نشده است، این گفته را فقط بر زبان جاری می کند، ولی قلبا آن را باور ندارد .

18 . سعی کنید در سخنرانیهای خود، حسن نیت داشته و خیرخواه و دوستدار شنوندگان خود باشید تا سخنان شما در آنان تاثیر مثبت و بیشتری بگذارد . فی المثل، با مخاطبان خود به گونه ای که گفته شد، باشید، تا چنانچه برای انجام دادن کار خیری از آنان کمک مالی خواستید، شما را در این امر یاری نمایند، نه اینکه احساس کنند که شما دارید آنان را تیغ می زنید .

19 . اطلاعات علمی و عمومی خود را افزایش دهید تا در کار سخنرانی موفق تر باشید . به طور نمونه، چنانچه می خواهید در زمینه «بهداشت » سخنرانی کنید، شایسته است که مقداری اطلاعات «پزشکی » داشته باشید و یا مثلا بدانید که «ابوعلی سینا» و «پاستور» چه کسانی بوده و چه کارهایی کرده اند . و در صورتی که می خواهید برای «دانشگاهیان » سخن بگویید، خوب است که بدانید هر مقطع دانشگاهی چه نام دارد، چند سال است، دارای چند واحد و ترم است و مثلا «اپسیلن » چیست .

20 . سخنران باید نخست خودش نسبت به محتوای سخنانش علاقه مند و پای بند باشد تا سخنانش در دیگران نیز اثر کند . مثلا اگر به مردم می گوید: «ای مردم! ساده زندگی کنید و از تجمل گرایی پرهیز نمایید» ، خودش باید زندگی به دور از تجملات و ساده ای داشته باشد، نه اینکه در خانه ای شیک و گران زندگی کند و روی فرشهای قیمتی راه برود و با اتومبیلی خارجی و مدل بالا رفت و آمد نماید .

21 . برای موفقیت بیشتر در سخنوری بایسته است که با «روش » های زیر آشنایی داشته باشید:

روش مطالعه;

روش تلخیص;

روش فیش برداری;

روش تحقیق;

روش ترجمه;

روش نقد;

روش استدلال;

روش دسته بندی .

22 . در سخنرانی از موضوعات، مواد و مطالبی استفاده کنید که مورد نیاز و ابتلای شنوندگان باشند . در این صورت، سخنان شما نافذتر خواهد بود . برای مثال، سخن گفتن از جن و پری و علم ستاره شناسی و مباحث عمیق فلسفی و عرفانی چندان مورد نیاز و ابتلای عموم شنوندگان در این زمان نیست، ولی معمولا سخن گفتن از مسائل فرهنگی و اخلاقی و اجتماعی، مورد نیاز و ابتلای آنان است .

23 . رابطه روحی و عاطفی سخنران با شنوندگان در موفقیت او تاثیر بسزایی دارد . اگر می خواهید این رابطه برقرار شود، از ژرفای دل و از روی اخلاص و با صداقت سخن بگویید . مثلا چنانچه در جایی به چند جوان مجرد کمک فکری و مالی کرده اید تا ازدواج کنند، در سخنرانیهای خود نگویید: «من چنین کاری کرده ام » ، بلکه بگویید: «یکی از سخنوران چنین کاری کرده است » . یا در صورت امکان، محل سخنرانی خود را زود ترک ننمایید، بلکه برای رسیدگی به مشکلات و گوش دادن به درد دل آنان، مدتی در آنجا بمانید .

24 . برای اینکه سخنرانی شما تاثیر بیشتری داشته باشد، به کلی گوییهای صرف بسنده نکنید; بلکه به جزئیات و مصادیق و مثالهای آن نیز روی بیاورید . به طور نمونه، اگر به مخاطبانتان می گویید: «آداب اجتماعی و اخلاقی را رعایت کنید» ، به آنان نیز بگویید: «ریختن آب دهان و . . . در خیابان و دست در بینی کردن در حضور دیگران برخلاف آداب اجتماعی و اخلاقی است .»

25 . استفاده از جملات و کلماتی نظیر «شاید» ، «گویا» ، «احتمال دارد» و «ممکن است » ، تاثیر و نفوذ سخن شما را کم می کند . مثلا به جای اینکه بگویید: «ای مردم! اگر در مراسم نماز باران شرکت کنید، ممکن است باران بیاید»، بگویید: «ای مردم! در مراسم نماز باران شرکت کنید تا باران بیاید» . یا به جای اینکه بگویید: «دانشجویان گرامی! چنانچه در این جلسه شرکت کنید، شاید مسؤولان دانشگاه نیز به ما کمک نمایند» ، بگویید: «دانشجویان گرامی! در این جلسه شرکت کنید تا مسؤولان دانشگاه نیز به ما کمک نمایند .»

26 . یکی از راههای یادگیری فن سخنوری و موفقیت در آن، شرکت در جلسات سخنوران موفق است تا از هر سخنوری نکته ای را فرابگیرید; کیفیت و کمیت سخنش را بسنجید; چگونگی ورود وی در مباحث گوناگون و خروج از آن را مشاهده کنید; حالات، حرکات و سکنات او را بر کرسی سخن در نظر داشته باشید و سپس آنها را در سخنرانیهای خودتان به کار بندید .

27 . سعی کنید با سخنوران مشهور و خبره ارتباط نزدیک داشته باشید و با آنان مشورت و از تجربیاتشان استفاده نمایید; زیرا غالبا تجربه ها در جایی نوشته نمی شوند، و پس از چندین سال تلاش همیشگی و خستگی ناپذیر به دست می آیند . از این رو، گاه کسب یک تجربه در فن سخنوری می تواند در موفقیت شما نقش بسزایی داشته باشد . مثلا این تجربه برای شما مفید است که در هنگامسخنرانی باید از عادتهای نامطلوب (مانند بازی کردن با موهای صورت)، پرهیز کنید; زیرا عادتهای نامطلوب می تواند نقش مؤثری در پراکندگی حواس شنوندگان داشته باشد .

28 . اگر می خواهید سخنوری موفق باشید، از موضوعاتی استفاده کنید که بر مباحث آن کاملا تسلط و در آن مطالعات و معلومات کافی دارید . فی المثل، چنانچه بر موضوع «توحید در شعر حافظ » 90% تسلط دارید، ولی بر موضوع «توحید در شعر مولوی » 70% تسلط دارید، حتما موضوع اول را برگزینید .

29 . شخصیت شما و قدر و منزلتی که نزد افکار عمومی دارید، در تاثیر سخنرانی تان کاملا نقش دارد . بنابراین، مواظب باشید که با گفتاری ناپسند و یا رفتاری ناشایست، شخصیت و قدر و منزلت خویش را نزد مردم لکه دار نکنید . گاهی گفتن یک لطیفه رکیک یا یک جمله سخیف، می تواند شخصیت شما را زیر سؤال ببرد و سخنانتان را کم تاثیر و یا حتی بی تاثیر نماید .

30 . در صورتی که می خواهید سخنوری موفق و جذاب باشید، هم سخن خوب بگویید و هم خوب سخن بگویید . برای موفقیت در امر اول، باید از مواد و مطالب خوب بهره بگیرید . و برای موفقیت در امر دوم، باید از ابزارها، قالبها و روشهای خوب استفاده کنید . مثلا «سعدی شیرازی » در شعر «سعدیا گرچه سخندان و مصالح گویی/به عمل کار برآید به سخندانی نیست » ، هم سخن خوبی گفته است که انسان باید به گفته های خویش عمل نماید، و هم خوب سخن گفته است که سخن خوب خود را در قالب شعری زیبا بیان کرده و از روشی فروتنانه استفاده نموده و مخاطب سخن خود را خودش قرار داده است .

31 . در صورت امکان، از روش سمعی و بصری در سخنرانی نیز استفاده کنید و یا حداقل قسمتی از سخنرانی خود را با این روش بیان نمایید که گفته اند: «یک تصویر گویاتر از هزار کلمه است » . برای به کارگیری این روش، استفاده از وسایلی، مانند فیلم، اسلاید، اورهد، اپک، نقشه، لوحه، تخته و تابلو می تواند برای شما کارگشا باشد و تاثیر بسزایی بر مخاطبانتان بگذارد .

32 . بکوشید علاوه بر اینکه همیشه برای مخاطبان خاصی - مثلا جوانان - سخنرانی می کنید، برای گروههای دیگری از مردم، مانند بزرگسالان، روستاییان، کارگران، کارمندان، بانوان، معلمان، دانشگاهیان و حوزویان، نیز سخنرانی نمایید تا با تیپهای گوناگون در ارتباط باشید و از افکار و خواسته های مختلف با خبر شوید . این امر، شما را در کار سخنوری پخته تر و موفق تر می کند .

33 . در صورت امکان، فاصله بین شما و شنوندگانتان کمتر باشد تا تاثیر سخنان شما در آنان بیشتر گردد .

34 . دفترچه و یا تقویمی را تهیه کنید و در آن، زمان، مکان، موضوع و مخاطبان سخنرانیهای خود و نام کسانی را که از شما دعوت کرده اند، در آن یادداشت نمایید تا هم با فراموشی روبه رو نشوید و هم با آمادگی قبلی سخنرانی کنید . مثلا جدولی بدین صورت را در آن دفترچه یا تقویم بکشید:

زمان / مکان / موضوع / مخاطب / دعوت کننده

شنبه 14/8/1380 / ساعت 10 صبح / دانشکده ادبیات دانشگاه تهران / شعر و ادب از دیدگاه اسلام / دانشجویان رشته ادبیات فارسی و استادان آنان / رئیس دانشکده ادبیات

35 . می توانید برای یادگیری و به کارگیری مطالب جالب و کلمات و جملات زیبا و روان دفتری را تهیه نمایید و آنها را در آن دفتر یادداشت کنید تا هنگام سخنرانی و به تناسب موضوع و محتوای سخن از آنها استفاده نمایید . برای آسانی کار و صرفه جویی در وقت، بهتر است که این دفتر را از نوع «دفتر کلاسور» انتخاب کنید و آن را به صورت «موضوعی » تنظیم نمایید و موضوعات آن را به ترتیب الفبایی در دفتر قرار دهید . به طور مثال، مطالب و جملات اخلاقی را در قسمت «اخلاق » ; مطالب و جملات تربیتی را در قسمت «تربیت » ; مطالب و جملات عرفانی را در قسمت «عرفان » و مطالب و جملات قرآنی را در قسمت «قرآن » ; مطالب و جملات ادبی را در قسمت «ادبیات » و مطالب و جملات هنری را در قسمت «هنر» قرار دهید و به ترتیب الفبایی و بدین گونه تنظیم کنید:

اخلاق;

ادبیات;

تربیت;

عرفان;

قرآن;

هنر .

36 . همیشه برگه های یادداشت و فیشهایی را همراه خود داشته باشید تا هنگامی که به مطالبی جالب، سخنانی جذاب و اشعاری زیبا برخورد کردید، بتوانید بدون درنگ و دشواری، آنها را یادداشت کنید و سپس در سخنرانیهایتان به کار گیرید . مثلا از کنار خیابانی عبور می کنید و بر دیوار آن، اطلاعیه ای را می بینید که این اشعار در آن نوشته شده اند:

من نمی دانم که اسلام از کجاست

من نمی دانم که ایمان از کی است

هرکسی دنبال چیزی می رود

کز نخستین روز دنبال وی است

من «خمینی » را ستایم زانکه او

هم «خم » است و هم «می » است و هم «نی » است

شما در این هنگام، برگه ای را بیرون بیاورید و این اشعار را در آن یادداشت کنید تا در فرصتی مناسب، مثلادر شب سالگرد میلاد امام خمینی (ره)، از آنها استفاده نمایید .

37 . در مواردی که به مدتی طولانی - مثلا یک دهه محرم یا صفر و یا یک ماه مبارک رمضان - سخنرانی می کنید، در روزهای پایانی آن از مخاطبان خود بخواهید تا نظرات، پیشنهادها و انتقادهایشان را نسبت به سخنانتان از جهات گوناگون به شما منتقل نمایند . مثلادر شب بیست و پنجم ماه مبارک رمضان، برگه هایی را که دارای سه پرسش «نکات منفی سخنرانی » ، «نکات ثبت سخنرانی » و «پیشنهادها برای بهتر شدن سخنرانی » است، به دست آنان بدهید و پاسخهای آنان را در شب بیست و هفتم جمع آوری کنید و پس از مطالعه برگه ها و در شب آخر سخنرانی تان، پیشنهادهای مثبت و انتقادهای درست را برای مخاطبان خود بیان کنید و آنها را بپذیرید و به انتقادهای نادرست آنان پاسخ دهید . این کار در بهتر شدن سخنرانی شما تاثیر فراوانی خواهد داشت.

پی نوشت:

1) امام خمینی (ره) جهاداکبر یا مبارزه بانفس، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، ص 25و26 .

منبع :

شمیم یاس :: اردیبهشت 1382، شماره 2